Un dos nosos lectores fainos notar,
con razón, que os traballos do Foro de Amigos de Ferrol (F.A.F.) sempre
aparecen no idioma castelán. O seguinte traballo, que atinxe ás diferentes
festas, fastos e nefastos que teñen ou tiñan lugar na nosa cidade estará
escrito no idioma galego.
As festas e os fastos forman parte da memoria colectiva e do acervo
cultural dos pobos, sendo un indicador da evolución dos seus usos e costumes. No
agro, as festas sempre seguiron o ancestral calendario das estacións
atmosféricas e os ciclos do Sol e da Lúa, adaptándose aos traballos do campo e
á evolución das colleitas.
Do mesmo xeito, a Igrexa, co seu secular sincretismo e sabedoría,
adaptou as celebracións dos seus santos e santiños ás festas profanas e pagás e
ás crenzas populares que celebran os ciclos do tempo. Non obstante, certas celebracións
como os fiadeiros, as mallas e as esfolladas, ou costumes como as cinzarradas,
as regueifas e os bailes de tranca, perdéronse ou consérvanse de xeito case testemuñal.
Por outra banda, as
cidades e vilas importantes, máis cosmopolitas e indolentes que as aldeas e
cunhas tradicións de menor raizame, escollen os meses do verán como a época
axeitada para celebrar as festas, ás veces sen coincidir coa data do patrón. O ciclo
festivo de Ferrol amosa ao longo do ano unha serie de fastos que mesturan
celebracións relixiosas coas festas populares, unhas inventadas e outras de
fonda tradición e con pegada propia na urbe. Mentres o rural galego celebra na
primavera a Festa do Cabalo, sexa a rapa
das bestas ou os curros dos cabalos cimarróns, Ferrol ten a súa propia Festa do
traslado do Cabalo da praza de España, sen periodicidade fixa, ante o abraio ou
simplemente a curiosidade de propios e estraños.
Festa
do Cabalo. Ano 2002
Ferrol ten como
patrón a San Xulián, un dos santos de haxiografía máis variada, celebrando a
súa festa o sete de xaneiro, cando o bispo Cuadrillero consagrou un tal San
Xulián de Antioquía como patrón de Ferrol, importando do mosteiro de Samos as
súas reliquias, na contra do sentir popular que celebraban desde tempo
inmemorial a San Xulián de Vienne. Apoiado por un bando do Alcalde Álvarez Caballero,
que instituíu a Función con Voto o ano 1786, a Festa de San Xulián co paso dos anos perdeu a súa relevancia, quedando
tan só os insulsos fastos protocolarios do Concello, incluído o invento do arroz
con leite, nun día festivo que os veciños aproveitan para acudir ás rebaixas, ben
en Ferrol ou ben na Coruña.
As seguintes son as Festas do Entroido. Na súa antiga orixe
latexa un dobre senso anovador da vida, un deles de orixe pagá proclamando o fin
do inverno e outro de tradición cristiá anunciando o comezo da Coresma. Os seus
arraigados festexos na Galicia rural subsisten en lugares como Verín, Laza e
Xinzo de Limia en Ourense, Chantada en Lugo e na comarca do Ulla en Pontevedra,
comezando no Domingo Fareleiro, seguindo cos Xoves de Comadres, e rematando no
Domingo de Piñata.
Os carnavais
urbanos teñen certa tradición italiana, amosando algunha entidade desde o século
XIX en Vigo e A Coruña. No caso de Ferrol consta a súa celebración regulados en
bandos municipais desde o ano 1784. Na súa dobre vertente, unha máis popular e
barullenta nas rúas e outra máis elitista nos teatros e sociedades, tivo o seu
maior auxe a cabalo dos século XIX e XX, coa celebración da corrida do galo, os
desfiles de comparsas e carrozas e os bailes de disfraces no Teatro Jofre e nas
sociedades recreativas.
Nos últimos anos
xurdiu unha nova sinal de identidade do carnaval ferrolán, unha ruidosa pléiade
de mozos e mozas vestidos de monos de traballo que, nun alarde de imaxinación e
bo gusto, percorren as rúas, mesmo si cadra, lanzando ovos a algún parvo
viandante. Cumpre significar que renaceron das cinzas as comparsas, mentres que
unha das tradicións máis arraigadas, o Enterro
da Sardiña, simbolismo cristián do xaxún na Coresma, mantén a súa concorrida
celebración no barrio de Ultramar.
Festa das Pepitas, anos 1886 a 1986
San Xosé, o pai
nutricio de Xesús, festexa no mundo cristián, desde a Idade Media, un dos nomes
máis usados en Galicia, prostituído ultimamente pola connotación comercial de ser
o Día do Pai. En Ferrol ten o
especial relevo de levarse a cabo na súa véspera a animada Noite das Pepitas, de fonda tradición musical, que ten o innegable
éxito de encher de visitantes as rúas ferrolás.
A celebración de
San Xosé Artesán naceu a fins do século XIX, nunha festa comezada polas
rondallas dos traballadores do sector naval, que combinaban as cancións tradicionais
de Ferrol coas habaneiras e a música de alén o mar. Hoxe en día é unha das
festas máis arraigadas na cidade, xa coa incorporación da muller, aínda que
sería desexable máis roldas nas rúas e prazas e menos fastos nas sociedades
recreativas. Cumpre lembrar que as cancións das Rondallas e da tradicional Noite
das Pepitas foron reproducidas por varios escritores ferroláns.
Os actuais desfiles
das Festas da Semana Santa constitúen
a manifestación pública dunha relixiosidade popular que levou á rúa, na forma
de procesións itinerantes, as antergas escenificacións do teatro medieval celebradas
na propia igrexa, representando a Paixón, a Morte e a Resurrección de Cristo. Aínda
que estas celebracións se remontan ao medievo, a Semana Santa ferrolá documéntase
desde o ano 1616, coa presenza das confrarías do Santísimo, do Rosario e das
Ánimas, e coa Cerimonia do Desencravo o Venres Santo na Praza Vella.
Procesión do Venres Santo
Coa soleira dunha poboación
de aluvión, as procesións modularon as súas antigas tradicións con influxos relixiosos
e culturais de lugares como Cádiz, Castela e Cartagena. Resultou así unha
Semana Santa sobria e disciplinada, dotada dunha ricaz imaxinería e ornato
floral, que combina de xeito ecléctico a cultura, o turismo e a devoción
popular, aínda que precisa máis sordina e menos tamborradas nas bandas e
bandurrias acompañantes e fáltalle recobrar a súa autenticidade histórica ao Cristo dos Navegantes. Nos últimos
tempos adoece tamén dalgúns discutibles aditamentos folclóricos e da tristeira ausencia
das notables revistas Ecce Homo e Arimathea.
No luns de
Pascua celébrase a Romaría de Chamorro,
xa perdida na brétema do tempo a romaría de San Roque e esquecidas as festas de
troula e xantar dos soutos de San Pedro e San Xoán de Filgueira. A ermida da Virxe do Nordés, aínda hoxe de discutible
propiedade privada, xurdiu da cristianización de vellos cultos arredor da Pena
de Embade integrada na capela. No día da festa, desde a mañanciña ata o solpor,
os romeiros repártense o escaso espazo arredor do santuario para mercar as candeas
e degustar as rosquillas. Séguense a celebrar na comarca as romarías relixiosas
do Voto de Chanteiro e de San Antonio da Cabana, así como a
civil Romaría do Pote en Maniños.
As cerimonias e
ritos da Festa dos Maios, son restos de vellos cultos
de orixe agrícola, celebrando a volta da primavera e o renacer da natureza, e festexando
o comezo do bo tempo coa floración e a frutificación dos vexetais. A propia
Igrexa, coa súa habitual adaptación, integrou estas antigas costumes agrarias nos
seus ritos relixiosos, convertendo as festas de Maio na Festividade da Santa Cruz. Mentres, nun concello veciño, os
celtistas de baixa intensidade recuperan da noite dos tempos a festa de Aureana,
a lenda da Pena Molexa e o Oenach da Feira do Trece.
Os
Maios de Canido
En Ferrol, a vella
aldea de Canido tivo de sempre unha dedicación agrícola, o que explica que o
barrio alto da cidade siga a manter ritos e costumes propios do rural galego.
Por iso, aínda hoxe a procesión e a festa relixiosa da Santa Cruz e os fastos
profanos de Os Maios mantense no barrio ferrolán, adobiando o secular cruceiro da
praciña de Canido con plantas e flores, e erixindo altares vexetais nas prazas
e rúas do barrio, como mostra da conservación das antigas tradicións veciñais.
En xuño,
coincidindo co solsticio de verán, celébrase a Festa de San Xoán, o santo de culto máis intenso en Europa. Son abondosas
as tradicións desenvolvidas nesta festa arredor do culto ao sol, dos baños nas ondas
da mar e do uso das augas das fontes coas
herbas sanxoaniñas, fiúncho, loureiro e sabugueiro, mentres que a Terra e Mar
de Ferrol presenta a singularidade de celebrar nestas datas os fastos das Sardiñadas
Culturais, adobiadas coa presenza dos inefables políticos.
A tradición máis coñecida
nesta data é a das Luminarias de San
Xoán, unhas cacharelas acesas na véspera do Santo. Ergueitas con fins
purificadores nas prazas e encrucilladas, persisten arredor delas vedrañas
costumes como recoller a leña corenta días antes, saltalas un número impar de
veces ou bailar as mozas e mozos arredor do fogo, mentres que as emerxentes tribos
urbanas galegas se incorporan malamente a esta vella tradición celebrando os
seus botellóns, unhas degradadas festas do viño e licores, ao tempo que prenden
lume ás fogueiras que enchen de lixo as praias de Riazor, Panxón, Samil e
outras.
Xa non teñen lugar en
Ferrol as grandes luminarias de antano, como a de Canido, baixando cara a fonte
de Insúa, ou a da estrada de Castela, no cruce de San Xoán de Filgueira, acesa
tralo paso do derradeiro tranvía camiño de Cocheras. Algúns barrios ferroláns seguen
a prender lume ás fogueiras na véspera de San Xoán, salientando a monumental
luminaria, onte acesa fronte ao Cuartel de Dolores e hoxe levantada na praza de
Ferrándiz, mais sempre coa concorrida presenza dos veciños de Esteiro.
Luminaria de Esteiro
As vilas costeiras renden
culto e celebran a Festa da Virxe do
Carme, patroa da xente do mar, celebrándose o 16 de Xullo vistosas romarías
marítimas, portando a imaxe carmelita, por rolda ou por sorteo, as embarcacións
dos pescadores. Desaparecidas ao final do pasado século XX as procesións do
Carme no porto de Ferrol Vello e en San Felipe, nas comarcas de Eume y Ortegal salientan
aínda hoxe as tradicionais celebracións nos portos de Redes, Pontedeume e
Cariño, mentres en Ferrol ten lugar unha aséptica e restrinxida celebración por
parte da Armada.
As festas patronais de Ferrol foron substituídas
o ano 1896 polas laicas Festas do Marqués
de Amboage, esquecido benfeitor da cidade, nas máis axeitadas datas do
verán. Tempo atrás estes festexos
tiveron gran sona, asistindo moitos visitantes no derradeiro día de agosto aos Fogos
de San Ramón, un dos de maior renome en Galicia. Co paso do tempo, esta festividade
perdeu a súa identidade, celebrándose o mes de agosto as chamadas Festas de
Verán, unha serie de nefastos actos dispersos, coa presenza de abondosos
triunfitos, naranjitos e outros espectáculos anódinos e sen interese, que ás
penas conectan cos veciños.
Festas de Amboage
Non
estaría de mais que estas festas tivesen un pouco máis de coherencia. Entre outras trapalladas, aducindo presuntas razóns de seguridade, a
sinal de identidade das festas, os fogos de Amboage, leváronse cada vez máis
lonxe do seu lugar inicial na praza do Marqués, primeiro ao peirao de Curuxeiras
e logo á enseada da Malata, quizais rematando un ano destes no castelo de San
Felipe, para que ese senlleiro monumento sirva para algo máis que para facer
acampadas.
Mentres tanto o desaproveitado recinto feiral de Punta Arnela, que algúns
veñen a chamar Feira da Longaniza, non é quen de ofrecer unha atraínte
programación de actividades festivas como as que alí tiñan lugar noutros tempos.
Agora que desapareceu a Festa da Queimada ou de Lume Bóo,
inventada por un tal Fraga Iribarne aló polo Pleistoceno, quizais algunha desas coñeras tribunas, foros, tertulias e fiadeiros da urbe ou esas noviñas e entusiastas asociacións de amigos da lírica e da
épica, que de xeito abondoso xorden en Ferrol como as setas no monte ou as
terrazas nas rúas, poidan servir de alicerce a novas actividades festivas,
diferentes daquel invento do Equiocio, hoxe exiliado en Covas.
Ademais das festas ¿maiores? da urbe, os barrios da cidade (Canido,
Esteiro, Caranza, Inferniño) e as parroquias dos arredores (A Graña, San Xurxo,
Doniños, Serantes, Santa Mariña) manteñen as súas festas patronais, adaptándoas
como poden á evolución dos gustos populares, mentres que ao inicio do milenio
perdéronse as históricas e lembradas Festas da Parrocheira celebradas
moitos anos en Ferrol Vello, nome posto na honra da popular Virxe do Socorro,
cuxo manto pagaban “mota a mota” tódolos anos as peixeiras (“parrocheiras”) do
barrio.
Festas da Parrocheira. Ano 2010
O mes de Novembro é
tamén pródigo en celebracións populares na terra galega. Iniciase cos Días de Santos e Defuntos, datas na
que se visitan os cemiterios para poñerlles flores e honrar aos defuntos, nunha
celebración de especial raizame no ámbito rural, onde subsiste no imaxinario
popular a idea de que a parroquia dos mortos acompaña aos vivos no seu tránsito
polo mundo. Todo o contrario do hoxe considerado politicamente correcto nas
asépticas tribus urbanas, que tenden a esconder aos sempre molestos mortos ou,
como moito, reducen a súa presenza a actos puramente simbólicos.
Unha arraigada tradición galega, a Festa do Magosto, segue viva en moitos lugares. No ámbito rural
significa a festa do lume, das ánimas do Purgatorio, dos colariños de zonchos e
do viño novo, nas datas de Santos ata San Martíño, cando ten lugar a Matanza do
porco, costume ritual de gran relevo na economía familiar galega. Nos
derradeiros anos, en moitos lugares da Terra e Mar de Ferrol, celébrase de
xeito mimético entre a xente moza uns fastos a medio camiño entre a emerxente
festa celta das caveiras do Samaín e o hiperenxebrismo dos importados festexos
do Halloween anglo-saxón.
O ciclo do Nadal
abonda en vedrañas costumes e festas tanto cristiás como profanas. Nas Festas de Nadal mantense a Misa do Galo na
Noiteboa e o canto das panxoliñas na compaña de cunchas, ferriños e pandeiros,
aínda que desapareceron os tradicionais aninovos e os reises. Vellas costumes
como deixar un prato na mesa para os familiares mortos, a prohibición de varrer
a cociña para non botar as almiñas fora do lar ou manter o Tizón de Nadal aceso
toda a noite como protección cara aos espíritos malignos, ás penas se manteñen
no mundo rural. Mesmo perdéronse os pratos típicos destas festas como a
coliflor con bacallau, substituído polos fastos do inevitable marisco.
Festas de Nadal e dos Reis
Hoxe en día o mundo
urbano, alienado pola cultura de masas e mediatizado polas grandes superficies,
mudou o seu comportamento cara a unhas Festas
de Nadal e Festas dos Reis de
deseño dirixido e de patróns obrigatorios. Agroman novas costumes, como a horterada
de colgar dos balcóns aos Reis Magos, Papa Noel ou o Neno Xesús, costume que, ademais
de ofender ás santas conciencias laicas de certas persoas, non reflicten a verdadeira
realidade de que os que hoxe realmente entran nas casas (non sei se con permiso
da autoridade competente) son os okupas e certas bandas de cidadáns doutras
latitudes.
Corren malos tempos
para a lírica e a utopía; as toliñas autoridades seguen a celebrar a plena Festa da Estupidemia. O tempo será
testemuña se os cambios sufridos pola sociedade tiveron lugar para a nosa
mellora como persoas e cidadáns. Algúns coidamos que, a pesares do pregoado espírito
de Nadal, a pobreza, a soidade e a marxinación que sofren moitos semellantes nesta
sociedade cosmopolita (ou globalizada, como algúns din agora), faise aínda máis
ostensible nestas insoportables datas de consumo inmoderado.
A Festa da
Estupidemia
Festa no Centro
Cultural Municipal
Fai poucos anos que
un membro do Concello debeu pensar que o Centro Cultural de Ferrol podería
celebrar a Festa de San Camulo,
colocando no seu patio o rechamante busto do persoeiro ferrolán, un pedrusco
que non quería ver nin a súa familia. Que o Demo lle conserve o oído ao
concelleiro, porque a vista xa perdeuna.
